Richard Krebs (Jan Valtin)

Ein eftirminnilegasta heimildin um tuttugustu öld er sjálfsævisaga Jans Valtins, sem hét réttu nafni Richard Krebs, Out of the Night, á íslensku Úr álögum, sagði rannsóknastjóri RNH, prófessor Hannes H. Gissurarson, í fyrirlestri á ráðstefnu um Valtin í Poitiers í Frakklandi 14.–15. nóvember 2019. Krebs var fæddur 1905 og gerðist ungur erindreki hinnar alþjóðlegu kommúnistahreyfingar og síðan gagnnjósnari hjá þýsku leynilögreglunni, Gestapo, en flýði til Bandaríkjanna 1938. Sjálfsævisaga hans var metsölubók í Bandaríkjunum, og urðu harðar deilur um hana á Íslandi sumarið og haustið 1941, áður en fyrri hluti hennar kom út á vegum MFA, Menningar- og fræðslusambands alþýðu, sem jafnaðarmenn stjórnuðu. Halldór K. Laxness rithöfundur birti harða árás á Valtin, en Benjamín H. J. Eiríksson hagfræðingur kvað bókina flytja sannleik. Benjamín hafði orðið afhuga stalínisma í dvöl sinni í Ráðstjórnarríkjunum árin 1935–1936. Íslenskum kommúnistum tókst með herferð sinni gegn Valtin að tefja útkomu seinni hlutans til ársins 1944, og treysti MFA sér ekki til að gefa hann út, heldur gerðu það „Nokkrir félagar“. Hafði fyrri hlutinn þó selst í rösklega fjögur þúsund eintökum.

Rannsóknir hafa leitt í ljós, að margar staðhæfingar Valtins voru réttar, til dæmis að skipverjar á skipum Eimskipafélagsins hafi flutt leyniskjöl Kominterns, Alþjóðasambands kommúnista, á milli landa og að danski verkalýðsleiðtoginn Richard Jensen hafi verið flugumaður Kominterns. Þrátt fyrir ýmsar ýkjur og einhverja ónákvæmni sé bók Valtins mikilvæg til skilningsauka á tuttugustu öld, sagði Hannes. Hann sá um endurprentun bókarinnar árið 2015 og skrifaði formála og skýringar.

Á ráðstefnunni sagði sænski blaðamaðurinn Dennis Renfors frá dvöl Valtins í Svíþjóð og viðtökum bókar hans þar og annars staðar á Norðurlöndum. Sænska og norska öryggislögreglan fylgdist með honum og skrifaði um hann skýrslur. Árið 1942 kom bókin út á sænsku, en vegna hlutleysis Svíþjóðar í stríðinu voru kaflar um fangabúðir nasista og pyndingar þeirra felldir þar út. Þýski sagnfræðingurinn Ernst von Waldenfels, sem skrifað hefur ævisögu Valtins á þýsku, flutti samantekt um rannsóknir sínar. Hélt hann því fram, að söguhetja bókarinnar, Jan Valtin, væri ekki einn og sami maður og höfundurinn, Richard Krebs, þótt hann vildi ekki ganga svo langt að segja, að bókin væri skáldsaga frekar en sjálfsævisaga. Dr. Roger Mattson, sem fæst nú við að skrifa ævisögu Valtins á ensku, lýsti fimm síðustu árunum í ævi Krebs, frá 1945 til 1950. Prófessor Guillaume Bourgeois fór yfir fróðleik um Krebs í skjalasöfnum bresku leynilögreglunnar og fransks málafærslumanns kommúnista, Joë Nordmann. Skýrslur bresku leynilögreglunnar sýndu, að Krebs hafði síður en svo ýkt hlutverk sitt sem erindreka hinnar alþjóðlegu kommúnistahreyfingar. Prófessor Gildas Le Voguer talaði um yfirheyrslur bandarískrar rannsóknarnefndar yfir Krebs.

Prófessor Bourgeois skipulagði ráðstefnuna, og voru umræður líflegar og skemmtilegar. Sonur Richards Krebs, Eric, var sérstakur gestur hennar ásamt konu sinni og las úr óbirtum bréfum föður síns fyrir ráðstefnugesti að kvöldi 14. nóvembers. Fyrirlestrarnir verða væntanlega gefnir út á bók. Þátttaka Hannesar í ráðstefnunni er liður í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, um „Evrópu fórnarlambanna“.

Glærur Hannesar í Poitiers 15. nóvember 2019

Mattson, Eric and Suzanne Krebs, Hannes, Le Voguer og von Waldenfels fyrir framan ráðhúsið i Poitiers. Ljósm. Dennis Renfors.

Sumar hugmyndir Friedrichs von Hayeks, eins áhrifamesta stjórnmálahugsuðar tuttugustu aldar, má rekja til landa hans, austurríska hagfræðingsins Carls Mengers, sagði dr. Hannes H. Gissurarson prófessor, rannsóknastjóri RNH, á ráðstefnu um austurrísku hagfræðihefðina í Vínarborg 13.–14. nóvember 2019. Þar ber hæst þá hugmynd Mengers, að eitt helsta verkefni félagsvísindanna ætti að vera að skýra, hvers vegna sum nytsamleg fyrirbæri væru sjálfsprottin, en ekki ætlunarverk. Nefndi Menger í því sambandi tungumálið, peninga, frjálsan markað og venjurétt. Menger hefði gagnrýnt breska nytjastefnu fyrir skilningsleysi á slíkum sjálfsprottnum fyrirbærum, en líka þýska sögustefnu fyrir gagnrýnisleysi á slík fyrirbæri. Hayek hefði tekið þessa hugmynd Mengers upp. Þeir teldu báðir og raunar Karl Popper líka, að sósíalismi væri frekar fræðileg yfirsjón en sérstök stjórnmálastefna, og væri yfirsjónin fólgin í að telja félagsleg fyrirbæri ætlunarverk og þess vegna hæglega fær um að vera endursköpuð. Sósíalistar sæju jafnan mannlegan vilja á bak við félagsleg fyrirbæri, góð og slæm. Þjóðernissósíalistar hefðu til dæmis kennt gyðingum um allt, sem miður hefði farið, en aðrir sósíalistar sett í þeirra stað auðvaldið. Nú á dögum töluðu sumir um tekjudreifingu í frjálsu hagkerfi eins og athöfn eða ætlunarverk, sem breyta mætti að vild, en hún væri í raun og veru niðurstaða úr frjálsu vali óteljandi einstaklinga.

Þeir Menger og Hayek hefðu líka lagt áherslu á takmarkanir einstaklingsbundinnar skynsemi í heimi sífelldrar þróunar og óvissu, en í framhaldi af því hefði Hayek varpað fram hinni mikilvægu spurningu, hvað skýrði þá hinar stórkostlegu framfarir á Vesturlöndum. Svar hans hefði verið, að í frjálsu skipulagi nýttu einstaklingar sér miklu meiri þekkingu en þeir byggju sjálfir yfir, meðal annars fyrir tilstilli venju og verðlagningar. Þeir Menger og Hayek hefðu því verið íhaldssamir frjálshyggjumenn, sagði Hannes: íhaldssamir í virðingu sinni fyrir hefðum og venjum, frjálslyndir með stuðningi sínum við frjálst hagkerfi, óhefta samkeppni og eðlilega verðmyndun á markaði.

Fyrirlestur Hannesar er aðgengilegur á Youtube. Ráðstefnan fór fram í húsakynnum austurríska seðlabankans, en Austurríska hagfræðisetrið undir forystu dr. Barböru Kolm skipulagði hana. Meðal annarra fyrirlesara voru prófessor Erich Weede frá Þýskalandi, prófessor Robert Murphy og dr. Veronique de Rugy frá Bandaríkjunum og Anders Ydstedt frá Svíþjóð. Í erindi sínu velti Weede fyrir sér, hvernig þróunin yrði á næstunni, eftir að Kína væri orðið öflugasta hagkerfi í heimi. Hætta gæti myndast á ófriði, eins og eftir að Þýskaland náði eftir 1870 yfirburðum á meginlandi Evrópu. Þessa hættu mætti minnka með varnarviðbúnaði vestrænna þjóða annars vegar, friði í krafti ótta, og frjálsum viðskiptum hins vegar, friði í krafti gagnkvæms hags. Bandaríkjamennirnir Tom Woods rithöfundur og Richard Stephenson athafnamaður voru á ráðstefnunni sæmdir Hayek-verðlaununum fyrir framtak sitt og frelsisbaráttu. Þátttaka Hannesar í ráðstefnunni var liður í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, um „Blágrænan kapítalisma“.

Glærur Hannesar í Vínarborg 13. nóvember 2019

Sænsk-finnski presturinn Anders Chydenius setti fram svipaðar hugmyndir og Adam Smith í riti, sem kom út ellefu árum áður en Smith gaf út Auðlegð þjóðanna, segir dr. Hannes H. Gissurarson prófessor, rannsóknastjóri RNH, í ritgerð um Chydenius, en hún var seinni hlutinn í verki hans um frumherja norrænnar frjálshyggju, og var fyrri hlutinn um Snorra Sturluson. Birtist verkið í sænska tímaritinu Svensk Tidskrift 8. nóvember 2019. Chydenius fæddist árið 1729 og var prestur í Finnlandi, en kjörinn á stéttaþingið sænska 1765–1766. Þar beitti hann sér fyrir því, að einokun nokkurra borga á verslun í Norður-Finnlandi væri afnumin og að ritskoðun í sænska konungdæminu, sem þá náði líka til Finnlands, væri felld niður. Var hvort tveggja framkvæmt. Einnig gaf hann út nokkra ritlinga til stuðnings viðskiptafrelsi, þar á meðan Þjóðarhag (Den nationaalle Winsten), þar sem hann kvað atvinnulífið leita eðlilegs jafnvægis, ef hver og einn fengi óáreittur að keppa að sínum markmiðum. Eiginhagsmunagæsla gæti þannig farið saman við þjóðarhag. Chydenius var hins vegar andvígur hvers konar sérréttindum og fríðindum einstakra stétta eða hópa. Þegar hann sat aftur á stéttaþinginu 1778 barðist hann fyrir auknum réttindum vinnufólks. Hann stakk einnig upp á því, að Lapplandi yrði breytt í fríverslunarsvæði til að laða þangað að fólk. Chydenius lést árið 1803.

Í ritgerðinni skrifar Hannes líka um andlega arftaka Chydeniusar, en traust og blómleg frjálshyggjuhefð er í Svíþjóð. Stjórnmálaskörungurinn Johan August Gripenstedt (1813–1874) beitti sér til dæmis fyrir víðtækum umbótum í frjálsræðisátt árin 1866–1876. Sænsku hagfræðingarnir Gustav Cassel (1866–1845) og Eli Heckscher (1879–1952) var heimskunnir fræðimenn og ákveðnir stuðningsmenn viðskiptafrelsis. Var Heckscher einn af stofnendum Mont Pelerin samtakanna 1947. Á meðan jafnaðarmenn voru hvað öflugastir í Svíþjóð, var hagfræðingurinn Sven Rydenfelt (1911–2005) rödd hrópandans í eyðimörkinni. Setur Hannes fram þá skoðun, að velgengni Norðurlanda sé ekki að þakka jafnaðarstefnu eða endurdreifingu fjármuna, heldur hvíli hún á þremur meginstoðum, réttarríki, opnu hagkerfi og samheldni í krafti samleitni.

Með auknum frjálsum alþjóðaviðskiptum hefur orðið hagkvæmara en áður að reka smærri stjórnmálaeiningar, því að þær njóta eftir sem áður góðs af alþjóðlegri verkaskiptingu, sagði dr. Hannes H. Gissurarson prófessor, rannsóknastjóri RNH, á Frelsisvettvangi ECR, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, í Kænugarði í Úkraínu 7.–10. nóvember 2019. Það hljómaði eins og þversögn, en væri deginum ljósara, að samrunaþróun í efnahagsmálum auðveldaði sundrun ríkja. Sérstakar þjóðir vildu líka stofna eigin ríki: Noregur hefði skilið við Svíþjóð, Ísland við Danmörku, Slóvakía við Tékkland og Úkraína við Rússland, af því að Norðmenn eru ekki Svíar, Íslendingar ekki Danir, Slóvakar ekki Tékkar og Úkraínumenn ekki Rússar. Þess vegna hefði sjálfstæð Úkraína í senn verið hagkvæm og eðlileg. Vandinn við smærri stjórnmálaeiningar væri hins vegar í öryggismálum. Hvernig gæti Úkraína tryggt öryggi sitt gagnvart voldugum og ásælnum granna í norðri? Það svar lægi beinast við, að Úkraína héldi uppi öflugum herafla og torveldaði þannig árásir og ásælni.

En líka væri til önnur leið, sagði Hannes: Hún væri að breyta Rússlandi innan frá með því að veita því gott fordæmi utan frá, svipað og Hong Kong hefði gert gagnvart Kína. Úkraína þyrfti að verða blómlegt ríki, og ráðin til þess væru gamalkunn: að efla atvinnulífið, selja ríkisfyrirtæki, lækka skatta, greiða upp ríkisskuldir, dreifa valdinu, veita skapandi einstaklingum svigrúm og opna hagkerfið. Þetta hefði verið gert á Íslandi árin 1991–2004, og þess vegna hefði hagkerfið verið nógu sterkt til að standast bankahrunið 2008 og rétta tiltölulega fljótt við. Menn hefðu áhyggjur af stjórnmálaspillingu í Úkraínu og eflaust ekki að ástæðulausu, bætti Hannes við. En spillingu mætti minnka með því að flytja ákvarðanir frá skriffinnum og stjórnmálamönnum til einkaaðila, sem rækju fyrirtæki sín á eigin ábyrgð. Ef Úkraínumenn mætu það svo, að ekki væri tímabært að gerast aðilar að Atlantshafsbandalaginu og Evrópusambandinu, þá gætu þeir hugsanlega látið sér nægja að sinni að ganga í EES, Evrópska efnahagssvæðið, eins og Ísland hefði gert. Þótt Ísland og Úkraína væru ólík um margt, væru þau bæði lönd á útjaðri Evrópu.

Anna Fotyga, Evrópuþingmaður frá Póllandi og fyrrverandi utanríkisráðherra lands síns, setti ráðstefnuna í Kænugarði og kvaðst vera mjög áhugasöm um nánara samstarf Úkraínu og annarra Evrópulanda. Mústafa Dzhemílev, leiðtogi Krím-tatara, veitti viðtöku frelsisverðlaunum ECR, en á meðal annarra ræðumanna á ráðstefnunni voru Oleksíj Gontsjarenko, þingmaður á Úkraínuþingi, og James Wharton, fyrrverandi ráðherra í bresku ríkisstjórninni og kosningastjóri Borisar Johnsons í leiðtogakjöri Íhaldsflokksins. Þátttaka Hannesar í ráðstefnu ECR var liður í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, um „blágrænan kapítalisma“.

Sænska tímaritið Svensk Tidskrift birti 1. nóvember ritgerð eftir dr. Hannes H. Gissurarson prófessor, rannsóknastjóra RNH, og er hún fyrri hlutinn í verki um frumherja norrænnar frjálshyggju. Var ritgerðin um Snorra Sturluson sagnritara, höfund Eddu, Heimskringlu og Egils sögu. Hannes kvað margar stjórnmálahugmyndir, sem John Locke og fleiri frjálshyggjuhugsuðir áttu síðar eftir að færa í kerfisbundinn búning, vera að finna í Heimskringlu og Egils sögu: Lögin ættu ekki að vera fyrirmæli að ofan, heldur sammæli alþýðu manna; konungar stjórnuðu með samþykki þegna sinna, en ekki af guðlegri náð; þannig hefði orðið til eins konar sáttmáli konungs og þegna, sem væru lausir mála, ryfi hann konungur. Þessar hugmyndir væru settar skýrt fram í tveimur frægum ræðum Heimskringlu, sem sænski lögmaðurinn Þórgnýr og íslenski bóndinn Einar Þveræingur fluttu, en þar segði Snorri hug sinn. Ályktun Einars Þveræings hefði síðan verið, þar eð konungar væru misjafnir, sumir góðir og aðrir vondir, að best væri að hafa engan konung. Þetta hefði Adam frá Brimum orðað svo, að Íslendingar hefðu ekki annan konung en lögin.

Hannes varpaði einnig fram þeirri hugmynd, að Íslendinga sögur hefðu verið færðar í letur sem eins konar viðbragð við ásælni Noregskonungs, sem tók að gæta um og upp úr 1220. Hefðu Íslendingar viljað marka sérstöðu sína gagnvart Norðmönnum. Egils saga væri til dæmis um deilur norsku konungsættarinnar við Egil Skallagrímsson, föður hans og afa. Sigurður Nordal hefði réttilega bent á, að Egill hefði verið „fyrsti einstaklingurinn“, með sérstakt svipmót og ekki skilgreinanlegur einvörðungu af uppruna sínum. Ritgerð Hannesar vakti mikla athygli í Svíþjóð, og mælti Svenska Dagbladet með henni 9. nóvember á leiðarasíðu sinni. Seinni hlutinn í verki Hannesar er um Anders Chydenius og birtist eftir viku.